Bài viết: Thuyết minh về thể loại truyện ngắn

Mỗi tác phẩm văn học điều mang màu sắc riêng biệt từ hình thức đến nội dung bởi cách tiếp cận vấn đề của mỗi nhà văn là không giống nhau. Nhắc đến hình thức của tác phẩm văn học, chúng ta không thể làm ngơ yếu tố thể loại như là thơ, truyện ngắn, truyện kí, kịch, ca dao,… Trong đó, truyện ngắn là thể loại văn học khá phổ biến và gần gũi, vừa ngắn gọn, súc tích lại mang tính thời sự, gắn với các hoạt động báo chí, bởi thế nó có tác dụng phản ánh một cách chân thực cuộc sống đời thường.

Truyện ngắn là một thể loại văn học tự sự (kể chuyện), tái hiện lại những hành động, sự kiện, biến cố,… thông qua lời kể trực tiếp của người kể chuyện, nhằm miêu tả một số phận, một cuộc đời nhân vật một cách khách quan nhất, đồng thời bày tỏ thái độ và sự đồng cảm nhất định của nhà văn, hơn nữa mang đến một thông điệp ý nghĩa về cuộc sống.

Truyện ngắn đã chập chững những bước đi đầu tiên đến với nền văn học Việt Nam ngay từ buổi sơ khai khi mà con người chỉ mới bắt đầu biết sáng tác văn chương, thế nhưng mãi đến cuối thế kỉ XIX, thuật ngữ “truyện ngắn” mới thực sự xuất hiện và gây được tiếng vang lớn. Trải qua hàng ngàn năm cùng với bao biến cố thăng trầm, truyện ngắn trong kỷ nguyên hiện đại và hậu hiện đại đã chiếm lĩnh được vị thế quan trọng trên diễn đàn văn học. Tác phẩm truyện ngắn đầu tiên được xuất hiện trên tạp chí xuất bản đầu thế kỉ XIX, và nhờ những sáng tác xuất sắc của văn hào người Nga Chekhov, thể loại văn học này không những đã vươn tới đỉnh cao mà còn trở thành một hình thức nghệ thuật lớn của văn học thế kỉ XX. Con người ngày nay phải chịu đựng sự dồn ép về mặt thời gian hơn bao giờ hết, họ không còn đủ thời gian để sống với những bộ tiểu thuyết đồ sộ như: Tây du ký, Hồng Lâu mộng, Thuỷ hử, Tam quốc diễn nghĩa, Những người khốn khổ, Sông Đông êm đềm, Chiến tranh và hòa bình. Điều này càng làm cho truyện ngắn được ưa chuộng hơn nữa bởi nó được trình bày dưới dạng những tác phẩm tự sự loại nhỏ, cụ thể là lối kể chuyện mà độc giả gần như có thể đọc liền một mạch. Cũng kể về con người và sự việc giống như tiểu thuyết, thế nhưng khác ở chỗ là số trang viết của truyện ngắn không nhiều, chỉ gồm vài trang đến vài chục trang, thậm chí truyện cực ngắn chỉ có vài trăm chữ. Truyện ngắn thường tập trung mô tả một mảng hiện thực cuộc sống, hay một biến cố, sự kiện xảy đến trong cuộc đời nhân vật thông qua một loạt hành động hoặc trạng thái, nhằm làm nổi bật tính cách nhân vật và phản ánh mặt tốt hoặc xấu của xã hội đương thời. Ở truyện Tôi đi học (Thanh Tịnh), là cảm xúc về kỉ niệm trong sáng của nhà văn trong buổi sáng đến trường đầu tiên. Còn truyện ngắn Lão Hạc của Nam Cao đã lột tả một cách chân thực và xúc động về số phận đau khổ của người nông dân trong xã hội cũ, đồng thời đề cao phẩm chất cao quý vốn có của họ. Độc giả cũng có thể cảm nhận được sự cảm thông sâu sắc, tấm lòng thương yêu, trân trọng của nhà văn đối với người nông dân cùng khổ. Chiếc lá cuối cùng cũng là một truyện ngắn nước ngoài đặc sắc bày tỏ thái độ trân trọng và tin tưởng của nhà văn trước tình yêu thương cao cả giữa những con người cùng cảnh ngộ. 

Truyện ngắn đặc biệt ít nhân vật và sự kiện, cốt truyện được giới hạn trong một khoảng thời gian hoặc không gian nhất định. Tác giả không kể lại toàn bộ quá trình diễn biến xảy ra đối với cả một đời người, mà chỉ chọn ra một khoảnh khắc “phát sáng” tiêu biểu , hay một “lát cắt” nào đó của cuộc sống để phát triển trong tác phẩm của mình. Truyện ngắn có kết cấu hết sức đặc biệt đó là sử dụng việc sắp đặt các đối chiếu, tương phản nhằm làm nổi bật chủ đề. Thế nên truyện tuy ngắn nhưng lại nội dung không ngắn, nó đề cập đến những vấn đề lớn, nóng hổi trong xã hội. Nét đặc sắc của truyện ngắn chính là các chi tiết, bởi mỗi chi tiết đều được nhà văn gọt giũa để làm bật lên một ý nghĩa, thông điệp nào đó. Vì vậy có câu nói “Chi tiết nhỏ làm nên nhà văn lớn”. Còn  Poe thì viết: “Trong cấu trúc tổng thể của nó, không có một từ nào mà sự thể hiện khuynh hướng trực tiếp hoặc gián tiếp của nó không được nhà văn sắp đặt trước”. Như vậy, truyện ngắn là một thứ gì đó tuy hình thức nhỏ bé xinh xinh nhưng lại hàm chứa nhiều điều thú vị mà sâu sắc của cuộc sống, đồng thời truyền dẫn nhanh chóng những thông tin, thông điệp mà nhà văn muốn nói với độc giả một cách truyền cảm nhất. Thông điệp nhanh đến đây cũng chính là thế mạnh trên con đường chinh phục độc giả đương đại của thể loại văn học này. 

Đặc điểm nổi bật của truyện ngắn chính là cốt truyện, bao gồm các tình tiết, biến cố, và sự kiện xảy ra tiếp nối nhau, cái này làm nảy sinh cái kia, cái này tiếp sau cái kia, dồn dập đến đỉnh điểm, cao trào của mâu thuẫn, đẩy nhân vật vào một tình thế bắt buộc phải giải quyết vấn đề, truyện kết thúc khi vấn đề giải quyết xong. Trong truyện ngắn Tôi đi học của Thanh Tịnh, cốt truyện là sự xâu chuỗi những kỉ niệm đẹp đầy ấn tượng về buổi tựu trường đầu tiên; từng khoảnh khắc, hình ảnh hiện lên sống động, tươi mới trong kí ức của nhà văn sau chừng ấy năm: “Hằng năm cứ vào cuối thu, lá ngoài đường rụng nhiều và trên không có những đám mây bàng bạc, lòng tôi lại nao nức những kỷ niệm mơn man của buổi tựu trường”.  Cốt truyện của truyện ngắn Lão Hạc của nhà văn Nam Cao kể về mảnh đời nghèo khổ đầy bất hạnh của một ông lão nông dân dưới thời phong kiến năm 1945. Lão Hạc được miêu tả sống trong cảnh cô đơn, thui thủi một mình dưới mái tranh rách nát bởi lẽ vợ ông mất sớm, con trai thất tình phẫn chí bỏ đi đồn điền cao su, còn lão thì sớm hôm bầu bạn với con chó Vàng. Thế nhưng, cuối cùng, lão lại chọn cái chết để giữ lại mảnh vườn và để “không ăn lạm” vào số tiền mà lão dành dụm cho con lão. Cái chết cũng chính là một lối thoát cuối cùng cho con người nông dân nghèo khổ khốn cùng đó khỏi mọi bất hạnh trong cuộc sống. 

Hơn nữa, thể loại truyện ngắn cho phép tác giả thể hiện thân phận, tính cách của nhân vật trong một phần hoặc cả cuộc đời chỉ qua việc miêu tả tâm trạng, hình dáng, hành động và lời nói hằng ngày gắn với những biến cố, tình huống đặc biệt. Nhân vật có thể được miêu tả một cách chi tiết, tỉ mỉ trong cả đời sống tâm lý lẫn đời sống sinh hoạt, thậm chí qua cách sử dụng ngôn ngữ,… điều này phụ thuộc vào cách kể chuyện của tác giả. Vì thế mà nhân vật trong truyện ngắn thường gây ấn tượng sâu sắc cho độc giả. Hơn nữa, đối với thể loại văn học này, số lượng nhân vật thường rất ít, chỉ vài ba nhân vật và gồm một nhân vật chính, trái với truyện dài có tới hàng chục, thậm chí hàng trăm nhân vật. Trở lại với hình ảnh lão Hạc trong truyện ngắn cùng tên của Nam Cao, người ta xót thương cho số phận bất hạnh của nhân vật  chính này, tuy nghèo nhưng hết mực yêu thương con và cũng giàu lòng tự trọng. Nhân vật này không chỉ mang ý nghĩa riêng biệt mà còn mang ý nghĩa khái quát, đại diện cho tầng lớp nông dân sống cuộc đời cơ cực dưới chế độ phong kiến. Một ông lão tuy vẻ ngoài gàn dở nhưng lại chứa đựng bên trong một phẩm chất trong sạch, đẹp đẽ biết bao! Sống một mình với mái tranh xiêu vẹo, dúm dó trong mảnh vườn cằn cỗi, lão già yếu lại ốm đau, chẳng ai dám thuê mướn một người như lão. Vì vậy, lão chẳng thể dựa dẫm vào ai, kiếm được gì thì ăn nấy, lão cố không làm phiền đến ai ngay cả ông Giáo vì lão cũng có lòng tự trọng. Nhưng sức chịu đựng cũng có giới hạn, lão âm thầm tìm đến cái chết để giải thoát bản thân khỏi cảnh ngộ túng quẫn này, hay như trong truyện, lão sợ ăn lạm vào số tiền ít ỏi vốn để dành cho con lão? Như vậy, nhờ vào nghệ thuật xây dựng nhân vật, một đặc điểm nổi bật của thể loại truyện ngắn, Nam Cao đã khắc hoạ thành công hình tượng lão Hạc sống mãi trong văn chương. 

Truyện ngắn thể hiện sự phong phú, linh hoạt trong ngôn ngữ, gồm nhiều hình thức ngôn ngữ khác nhau. Bên cạnh ngôn ngữ của người kể còn có ngôn ngữ nhân vật và ngôn ngữ nhân vật của hết sức đa dạng. Ngoài lời đối thoại giữa các nhân vật, còn có lời độc thoại nội tâm, lời kể không chỉ là lời của tác giả, có khi lại hoà nhập vào lời độc thoại của nhân vật và ngược lại. Điều này làm nên đặc điểm ngôn ngữ truyện ngắn hết sức đa dạng và sinh động. Lời độc thoại cuối truyện của nhân vật ông Giáo trong truyện ngắn của Nam Cao cũng vừa như lời kể của tác giả, gieo vào lòng người đọc sự xót xa cho cái chết tức tưởi của lão Hạc: “Lão Hạc ơi! Lão hãy yên lòng mà nhắm mắt! Lão đừng lo gì cho cái vườn của lão. Tôi sẽ cố giữ gìn cho lão. Đến khi con trai lão về, tôi sẽ trao lại cho hắn và bảo hắn: “Đây là cái vườn mà ông cụ thân sinh ra anh đã cố để lại cho anh trọn vẹn; cụ thà chết chứ không chịu bán đi một sào…””. 

Cuối cùng, một lợi thế khác của truyện ngắn chính là sự kết nối với báo chí. Bởi lẽ khi báo chí kể cả báo điện tử đang bùng nổ, độc giả dường như quen và ưa chuộng đọc truyện ngắn trong vài chục phút, nhiều lắm là một vài giờ. Tiểu thuyết dường như đánh mất khả năng đổi mới và hồi sinh thể loại sau nhiều năm chiếm lĩnh diễn đàn văn học. Thế nhưng truyện ngắn vẫn còn là mảnh đất chưa khai thác, tạo điều kiện thuận lợi cho những nhà văn trẻ khẳng định tài nghệ của mình. Tuy nhiên, truyện ngắn là thể loại văn học đòi hỏi người viết có trình độ điêu luyện, có năng khiếu gọt giũa và dồn nén ngôn từ trong khuôn khổ ngắn gọn, một tác phẩm xuất sắc là có thể chứa đựng được những vấn đề xã hội mang tầm khái quát lớn. 

Như vậy, thể loại truyện ngắn tuy không dài nhưng rất sâu sắc và ý nghĩa, thường đề cập đến những vấn đề lớn lao trong cuộc sống. Nền văn xuôi hiện đại Việt Nam thêm giàu có và phong phú bởi những bậc thầy truyện ngắn như Nguyễn Tuân với Chữ người tử tù; Kim Lân với Vợ nhặt; Nam Cao với Lão Hạc, Chí Phèo, Trăng sáng, Đời thừa và Đôi mắt; Nguyễn Minh Châu với Mảnh trăng cuối rừng… Dung lượng của mỗi tác phẩm dù không lớn nhưng giá trị của nó thì lớn vô cùng. Không chỉ làm rạng rỡ tên tuổi các nhà văn, truyện ngắn còn làm phong phú thêm diện mạo nền văn học nước nhà. 

>> Bài viết liên quan:

• Những bí quyết về phương pháp làm bài văn thuyết minh
• Bài văn mẫu thuyết minh về cây tre Việt Nam mới nhất